بنام خداوند گردون سپهر

از دیده ای زمانه روان است جوی خون *** ای دیده ای زمانه بگو ، تا چه دیده ای !؟

مهاجرت ، پیش زمینه ها و پیآمد ها        (( قسمت سوم ))

1)      موج نخست مهاجرت  :

هزاره ها در فراخنائی تاریخ خونبار شان همواره مورد غارت ، چپاول و نسل کشی های وحشتناک قرارگرفته اند . این تهاجم و کشتار های خونین از حملات اسکندر مقدونی آغاز و تا هجوم ویرانگر لشکریان چنگیز خان و تاخت و تاز خانمانسوز سپاه تیمور لنگ و بازماندگانش و تا نسل کشی ها و تصفیة قومی سپاه افغان ها در عصر عبدالرحمان خان جابر و... تا کشتار وحشتناک طالبان در عصر حاضر ادامه داشته و با بی رحمی تمام بارها تکرار شده است .

فاجعة عصر عبدالرحمان خان جابر برای شیعیان هزاره به قدری گسترده ، سخت و دشوار بود که بیش از نصف جماعت هزاره شیعه تنها به جرم هزاره و شیعه بودن ، به مسلخ رفته و کاملاً نابود شدند . سپاه متعصب افغان با اشاره و اجازه ای شاه خونریز ، با آتش کشیدن خانه ها ، مزارع ، باغات و... سیاست زمین سوخته را در پیش گرفتند ، تا بیش از پیش بر وحشت هزاره ها افزوده و ایشان را به ترک ((هزارستان)) مجبور کنند ! آنان که از این نسل کشی ، اسارت و بردگی جان سالم بدر بردند به طور کاملاً مخفی و از بیراهه راه مهاجرت به کشور های همسایه را در پیش گرفتند :

  الف ) مهاجرت شیعیان هزاره به ایران :

 جماعتی از ایشان موفق به فرار به سوی غرب شده و به کشور شیعی مذهب ایران پناه بردند . دولت وقت ایران با اعطائی تابعیت ایرانی به این جماعت زخم خورده ، اینان را در استان خراسان نزدیک به مرز افغانستان سکونت دادند . ظاهراً این گروه از مهاجرین هزاره ، با انگیزه ای مذهبی مورد حمایت شاه و دولت ایران قرار گرفتند ، اما ؛ در واقع استقرار ایشان در نوار مرزی کاملاً به نفع کشور ایران بوده و می توانست در برابر تهاجم احتمالی افغان ها و حامیانشان (روس و انگلیس) ، هزاره ها به عنوان مرزبانان شجاع و فداکار مورد استفاده قرار گیرند .

شیعیان هزاره در بدو ورود به ایران در نوار مرزی ایران با افغانستان ، اسکان یافته بودند به نام (( ایل بربری[1])) شهرت یافتند . این نام ناخوشایند تا سال 1316خورشیدی ، بر این قوم اطلاق می شد . در این سال دانشجوی جوان هزاره بنام محمدیوسف عبقری که دانشجوی دانشکده افسری بود ، هنگام ملاقات با رضا شاه پهلوی ، از شاه درخواست کرد که نام ((ایل بربری)) به ((هزاره)) یا ((خاوری)) تبدیل شود . شاه پذیرفت و دستور داد که از آن پس این جماعت را بنام ((خاوری)) بخوانند یعنی مردم که از خاور و مشرق آمده اند [2]. هزاره های مهاجر به ایران ، گرچه با پذیرفتن تابعیت ایرانی به آرامش نسبی رسیده و به عنوان شهروند درجه چندم در جامعه ایران پذیرش شدند . اما ؛ این پاره از پیکر هزارستان عنوان کلان قومی شان (هزاره) را سوگمندانه برای همیش از دست داده و به زیر چتر ((خاوری)) پناه برده و آن را بجای واژه ((هزاره)) بر خود پذیرفتند . ولی خوشبختانه هویت مذهبی شان را در کشور شیعی ایران حفظ نموده و نیز نام و نشان های قومی هزارگی و یا خاستگاه های اصلی شان در ((هزارستان)) را تا کنون به گونه های متفاوت و به صورت پسوند به نام های دهکده ها و سکونتگاه های شان ضمیمه نموده و یا در ادامه ای نام های خانوادگی شان قرار داده اند . همانند : جاغوری ، ده پولاد ، فولاد وند و... یا زیر مجموعه های کوچکتر همانند : اوقی ، اشکه ، قلندر و... .

هزاره های ایرانی یا خاوری ها با همان انگیزه نیرومند مذهبی شان از انقلاب اسلامی ایران استقبال نموده و پس از پیروزی انقلاب در جریان جنگ تحمیلی شهدائی زیادی را تقدیم دفاع از انقلاب و ایران نموده اند . هم اکنون شخصیت های مهمی کشوری تا سطح نمایندگی شورای اسلامی داشته و در مقام های لشکری و نظامی نیز شخصیت های نام آشنائی  همچون : سردار رشید اسلام شهید حسن علی مردانی از روستائی ((کمرآغیل)) فریمان و شهید احمد شعبانی و... دارند . از چهره های نام آور هزاره های ایرانی در عرصة ورزش ، می توان از((خداد عزیزی)) فوتبالیست مشهور نام برد .

ب ) مهاجرت شیعیان هزاره به کشورهای آسیای میانه :

 جماعتی دیگر از مردم هزاره به سمت شمال فراری شده و به کشور های آسیای میانه(روسیه تزاری) پناه بردند . اما ؛ متاسفانه در میان اقوام ساکن این سرزمین ها همانند تاجیک ها ، ازبک ها ، ترکمن ها و... کاملاً حل گردیده و سوگمندانه هم هویت مذهبی شیعی و هم هویت ملی هزارگی شان را به مرور از دست دادند . بیشتر این هزاره ها در دو کشور ترکمنستان و ازبکستان ساکن شدند[3] . در سرشماری 1926 به صورت قوم مستقل و بنام هزاره ذکر شده اند . اما ، در سرشماری بعدی جز اقوام دیگر به شمار آمدند[4] . پیداست که هویت اقوام این کشور ها را خواسته یا ناخواسته جایگزین هویت اصلی خود نموده و اندک اندک کاملاً در میان ایشان تحلیل رفتند ، طوریکه امروزه از ایشان نام و نشانی در میان نیست ! .

  ج )  مهاجرت شیعیان هزاره به هند بریتانوی :

      یک - نخستین تماس ها :

ارتباط هزاره ها با مسلمانان شبه قاره هند به قرن 11 هجری باز می گردد . برای نخستین بار دو قبیله از قبایل هزاره بنام های ((ارغونیه و ترخانی)) با حدود شش هزار نفر از هزارستان راه شبه قاره هند را در پیش گرفتند . شاه بیگ ارغون رهبری ، این جماعت از نخستین مهاجران هزاره را به عهده داشته است . شاه بیگ توانست به یاری همراهان و افرادش در سرزمین ((سند)) حکومتی تشکیل دهند . پس از او پسرش حسن بیگ زمامدار حکومت ((ارغونیه سند)) شد . سرانجام پس از فوت حسن بیگ قدرت از خاندان ارغونیه به خاندان ترخانیه انتقال یافت . این دو خاندان در سند خدمات ارزشمندی را در گسترش دانش و نیز مذهب تشیّع انجام دادند . سرانجام هزاره ارغونیه و ترخانیه به مرور دولت و قدرت شان را از دست داده و در میان مردم سند به تحلیل رفتند[5] .

    دو -  مهاجرت محدود :

مهاجرت هزاره های جویای کار به صورت محدود چه به شهرهای داخل و یا به هند بریتانوی ، به خصوص در فصل سرما پیوسته ادامه داشت ؛ ولی ، این مهاجرت ها بیشتر فصلی و موقت بودند ، که معمولاً پس از کار و تلاش بسیار و با جمع آوری دستمزد های ناچیز و پس انداز اندک خود ، به مناطق و زادگاه های شان باز می گشتند . سرانجام ، از دهه ای هشتاد قرن نوزده میلادی ، بر اثر شرایط بد اقتصادی ، خشکسالی ها ، فشار های سیاسی و نظامی حکومت ها و عمال شان به صورت مرتب و سیستماتیک برای جمع آوری مالیات های رنگارنگ ، تجاوز هرساله ای کوچی ها با حمایت همه جانبه ای حکومت های جابر و... مهاجرت هزاره ها به هند بریتانوی شدت بیشتری به خود گرفت ! .

  سه -  اوجگیری مهاجرت در عصر عبدالرحمان خان جابر :

موج اصلی مهاجرت پس از سرکوب قیام هزاره ها برای دفاع از استقلال ، حاکمیت ملّی و اشغال هزارستان توسط افغانان در عصر عبدالرحمان خان ، میان سالهای 1890 تا 1895 میلادی صورت گرفت . به اقرار تاریخ و تأیید تاریخنگاران ، تهاجم و نسل کشی های عبدالرحمان خان و سپاه افغانی اش به هزارستان در دهه های آخر قرن 19 میلادی  نابودی بیش از 62% این مردم را به جرم هزاره و شیعه بودن در پی داشت . پاره های از این پیکر خونین (هزاره ها و هزارستان) با وضع اسفباری ، بطور سرّی و مخفی آن هم از بیراهه و با پای پیاده  ، با گذر از کوه ها و دره ها و با عبور از بیابان های خشک و خطرناک راه کشور های همسایه را در پیش گرفتند . از هر ده نفر تنها یک نفر از این مهاجرت دردآور و رنج افزا ، جان سالم بدر برده و به مقصد می رسیدند ! بقیه این تیره بختان ، بر اثر عواملی همچون : اسارت توسط برده فروشان ، کشتار راهزنان ، گرسنگی ، تشنگی ، خستگی ، انواع بیماری ها و... هرگز به مقصد نرسیده و یا جان خود را از دست می دادند[6] .

 دراین میان ؛ جماعت کثیری از مهاجران به ویژه بی جاشدگان هزارستان جنوبی ، راه هند بریتانوی را در پیش گرفتند . به صرف رسیدن هر نفر از مهاجرین جدید به شهر شالکوت (کویته) از سوی هم نژدان قدیمی شان استقبال شده و با همکاری آنان جذب نیروی کار در ارتش بریتانیا می شدند . هزاره ها در آغاز به کارهای سخت و طاقت فرسائی همچون : استخراج ذغال سنگ از دل کوه ها و یا در ساختن جاده ها و راه آهن و... اشتغال داشتند . طوریکه کمتر جاده و خط قطاری را در هند شمالی می توان سراغ گرفت که جمعی از کارگران هزاره در ساخت آن شریک و سهیم نبوده باشند . اما ، این جماعت ، خیلی زود توجه سران ارتش هند بریتانوی را به خود جلب نموده و به عنوان نیروی رزمی ، خدماتی ، فنی و... رسماً استخدام و وارد ارتش هند بریتانوی شدند .

اظهار شجاعت و فداکاری کم نظیر از جمع کوچکی از هزاره ها ، باعث شد که جرقة تشکیل نخستین هنگ از نیروهای رزمی هزاره ، در اذهان سران ارتش هند بریتانوی زده شود . این اندیشه خیلی زود با جذب و استخدام نیروهای جوان ، زبده و دلاور هزاره در هنگ های مرزی 124 و 126 نیروهای پیاده بلوچستان رنگ واقعیت به خود گرفت . با ورود دسته ها و گروه های جدیدی از ((مهاجران هزاره)) و نیز اثبات لیاقت ، شایستگی ، صداقت و فداکاری از سوی نیروهای رزمی استخدام شده ای پیشین ، افسری بریتانیای بنام ((کلنل کلاود جاکوب)) مسؤلیت یافت که هنگ مستقلی از نیروهای هزاره ایجاد کند . در اواخر سال 1900 یا آغازین روزهای سال 1901 م . هنگ مستقل هزاره بنام ((هزاره پیونیر[7] 106)) یا ((هنگ پیشآهنگ 106  هزاره)) پا گرفت[8] . با گسترش نیروهای پیشگام هزاره ، و جذب نیروهای تازه نفس و جوان ، نیروهای هزاره خیلی زود به 12 گروهان دسته بندی شده و لشکر مستقلی بنام ((هزاره رجمنت[9])) به دستور لُرد کیچنو فرمانده کل نیرو های بریتانیا در هند و توسط سرگرد جی- دابلیو- جاکوب رسماً در سال 1904 میلادی تشکیل شد[10] ، که فرماندهی و سرپرستی آن به افسر جوان و توانمند هزاره کیپتان دوست محمد خان هزاره سپرده شد .

افسران و سربازان فداکار هزاره در جنبش آزادی و استقلال پاکستان سهم فعال داشته و در نخستین روزهای پرآشوب پس از استقلال در برقراری ثبات و امنیت نقش فعال و ویژه داشتند . فرزندان فداکار هزاره پس از پاگیری کشور تازه تشکیل شده ای ((پاکستان)) در جریان جنگ های دفاعی این کشور در برابر هند ، شرکت فعال داشته و افسران هزاره از خود رشادت های بی بدیلی را به یادگار نهادند . یکی از این افسران جوان و کاردان ، جنرال محمد موسی خان هزاره بود ، که با اثبات لیاقت و شایستگی پی هم ارتقأ رتبه یافته و پلکان ترقی را خیلی زود یکی پس از دیگری طی نمود . این افسر جوان ، شجاع و توانمند هزاره در جریان جنگ  سال 1965 میلادی میان هند و پاکستان ، زمام رهبری فوج پاکستان را بدست گرفت . وی توانست ، با درایت و کاردانی تمام ، فوج هراسان و فروپاشیده پاکستان را بازسازی نموده و با عقب راندن سپاه دشمن که تا نزدیک شهر لاهور پیشروی نموده بودند ، شکست خفت باری را بر متجاوزان تحمیل نماید . و بدین گونه جام پر افتخار ظفر و پیروزی را برای ارتش و مردم پاکستان به ارمغان آورده و غرور پامال شده ای پاکستانی ها را به ایشان باز گرداند و... ! .

به نظر می رسید ، که محرومیت و مظلومیت هزاره ها تمامی ندارد و گویا این مردم ستمدیده باید محرومیت مادر زادی شان را همه جا ، با خود یدک بکشند !  زیرا ، با وجود اثبات شایستگی های بسیار و رشادت های بی بدیل ، سالها پس از استقلال پاکستان ، همچنان به دید مهاجران بی ریشه به این مردم نگریسته می شد . با اینکه جنرال موسی خان هزاره در قدرت گیری مارشال ایوب خان نقش اساسی داشته و از طرف وی به حیث فرماندار کل پاکستان غربی منصوب شده بود ، هنوز از تابعیت رسمی قوم هزاره در کشور پاکستان خبری نبود . سرانجام در سال 1962 میلادی ، مارشال ایوب خان هنگام سفرش به ایالت بلوچستان و دیدار با سران قوم هزاره و درخواست ایشان ، طی فرمانی حکومتی دستور داد که ، به هزاره ها تابعیت رسمی این کشور داده شده و اینان از تمام مزایای یک شهروند پاکستانی برخوردار شوند . بدین گونه سالها پس از استقلال در سال 1962 میلادی هزاره ها رسماً از سوی حکومت پاکستان به عنوان یکی از اقوام ساکن صوبه بلوچستان به رسمیت شناخته شدند .

 هزاره های پاکستان تا کنون در شهر های کویته ، کراچی ، حیدرآباد ،  پارچنار ، لورلائی و مچ و... سکونت داشته و بیشتر به شغل های کارمندی ، عضویت در فوج ( ارتش) ، تجارت ، موچی گری (تولید کفش) ، کارگری و دست فروشی و... روزگار می گذرانند . شهر کویته مرکز ایالت بلوچستان از دیرباز تا کنون بیشترین نفوس هزاره های پاکستان را درخود جای داده و به عنوان شهر مرکزی و پایگاه اصلی مردم هزاره در پاکستان به شمار می رود . از افتخارات مردم هزاره کویته پاکستان همین بس که بر حفظ هویت مذهبی و قومی خود سخت پای فشرده و به گونه ای تا کنون هویت فرهنگی هزارگی خود را زنده نگهداشته اند .

هزاره های پاکستان با حفظ هویت مستقل مذهبی و قومی خود توانستند پس از مهاجرت و سکونت در کشور تازه ای شان ، از اوضاع مناسب و مساعد برای سرو سامان دادن به زندگی جدید خود ، به خوبی بهره برداری کنند . می توان در تاریخ این پاره از پیکر هزاره ، مراحل و مقاطع پر افتخاری زیادی را به خوبی دید و شاهد ظهور شخصیت ها و نخبه گان بسیاری در عرصه های سیاسی ، اجتماعی ، علمی ، نظامی و... بود ، که پرداختن به زندگی ، عملکرد و کارکرد های آنان از گنجایش این نبشته بیرون بوده و مجالی مستقل و زمان ویژه ای را می طلبد . درخشش هزاره های پاکستان در تاریخ این کشور ، بخوبی ثابت میکند که هرگاه زمینه ای رشد و بالندگی برای این قوم ، گرچند به صورت محدود و معدود فراهم شود ، این مردم از توانائی و استعداد خدادی غیر قابل وصفی برخودار بوده و به هیچ وجه از دیگر اقوام و ملیت ها چیزی کم ندارند . ادامه دارد ... ! بدرود تا درود دیگر .
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ